تفسیر نمونه (کتاب)

«تفسیر نمونه» از رایج‌ترین تفاسیر شناخته شده در مجامع علمى شیعه مى ‌باشد که تحت اشراف آیت الله ناصر مکارم شیرازی و با همیارى جمعى از فضلای حوزه علمیه قم، به زبان فارسى در ۲۷ جلد تألیف شده است. این تفسیر، تمامى آیات قرآن را به شیوه ترتیبى از ابتدا تا به انتها، بررسى کرده است. «تفسیر نمونه» با عنوان «الأمثل فى تفسیر کتاب الله المنزل» به زبان عربى ترجمه شده است.

روش تفسیر

روش این تفسیر را مى ‌توان روش اجتهادى، تحلیلى و عقلى بازشمرد که با مطرح کردن برخى مسائل علمى روز، قدمى در تبیین بیشتر بعضى آیات قرآن برداشته است، در کنار آن جنبه تربیتى خود را همچنان مد نظر داشته و به تبیین دیدگاههاى قرآن در این زمینه مى‌پردازد. در مسائل خلافى شیعه و اهل سنت نیز سعى داشته روش تقریب را برگزیند و از مطرح کردن تعصبات بیجا بپرهیزد.

ضمن در بر داشتن این خصوصیات از تفسیر آیه به آیه براى توضیح بیشتر مضامین قرآنى بهره برده و نیز در مقاطع مختلف با مطرح و نقل کردن روایات اهل بیت علیهم السلام، در تبیین هرچه بیشتر آیات، تلاش نموده است. این تفسیر در طى مدت ۱۵ سال از ۱۳۹۶ تا ۱۴۱۰ هجرى قمرى، تحقیق و تألیف گشته است.

مفسر محترم در ابتداى جلد ۱ مقدمه‌اى مختصر دارد که ضمن آن به انگیزه نگارش، آغاز تفسیر قرآن و چیستى و حقیقت آن، تفسیر به رأی، نیازها و ضرورتهاى ویژه هر عصر، بیان شیوه کار گروهى، ویژگیها و منابع تفسیر، پرداخته است، ابتداى بعض مجلدات دیگر نیز مقدمه‌اى خیلى کوتاه درباره موضوعات مربوط به تفسیر نمونه، بیان داشته است.

مى‌توان روش ورود و خروج مفسر و همکاران را در سوره‌ها و آیات قرآن، به شرح ذیل ترسیم کرد:

ابتداى هر سوره را با نام آن، مکى و مدنى بودن و تعداد آیات افتتاح مى ‌نماید، پس از آن به بیان ویژگی هاى سوره در طى چند نکته مى‌پردازد، این نکات بطور معمول شامل فضیلت سوره، ثواب قرائت و جایگاه آن مى‌ باشد که معمولا محور این بخش روایات مى‌باشد. عنوان «محتواى سوره»، مدخل دیگر مفسر براى بحث راجع به خطوط کلى سوره مى‌ باشد و آن را در قالب نکته‌ها، بیان مى‌ دارد. در مواردى نیز وجه تسمیه سوره را به شکل سؤال مطرح نموده به آن مى‌ پردازد.

پس از پرداختن به موارد فوق بررسى آیات و تفسیر آنها آغاز مى‌گردد، در این بخش، ابتدا دسته‌اى از آیات مرتبط بهم را مشخص نموده، ترجمه آنها را بیان مى‌ دارد. به شأن نزول آیات، اهمیت داده آن را در این مقطع ذکر مى ‌کند، و در نهایت با تفسیر آیات، مطالب خود را در این بخش تکمیل مى‌نماید. ضمن اینکه مقاطع آیات خود عنوان بخشند، عنوانهاى دیگرى را براى تفکیک مطالب از هم، به کمک مى‌ گیرند و این در تسهیل مطالعه و یافتن مطلب مورد نظر خواننده تفسیر، مؤثر مى ‌باشد.

پس از تفسیر، عنوان «نکته‌ ها» حاوى مطالب و پرسش و پاسخهاى ارزشمندى مى‌باشد، این بخش شامل عناوین متعدد، و حاوى مباحث موضوعى فراوانى مانند: ۱- مباحثى است که بطور مستقیم یا غیر مستقیم از آیات مطرح شده، استفاده مى‌شود. ۲- نتیجه‌گیریها از آیات. ۳- تطبیق مسائل و سؤالات جدید و یافتن پاسخ آنها از آیات. ۴- مباحث علمى مناسب با آیات. ۵- بیان فلسفه احکام. ۶- دفاع از حدود و احکام اسلامى. ۷- استفاده‌هاى فقهى یا اصولى از آیات، و... مى‌ باشد.

با توجه به فضاى تألیف این تفسیر که از لحاظ فکرى، افکار ماتریالیستى بین جوانان، تبلیغ مى‌شد، سعى شده است نوع مطالب و سؤالات و اشکالات و پاسخها متناسب با سطح فکرى این قشر، ارائه گردد، بدین جهت بخشى از مباحث اعتقادى در مقابله با اندیشه‌هاى مادى، منکران خداوند مطرح شده است. انتخاب روش تقریب از طرف مفسر و همکاران در نزاعهاى فکرى و فقهى شیعه و اهل سنت، سبب نشده است که ایشان از نقد خود بر افکار آنان، دست برداشته به سبب تقریب آن را مطرح نکنند، بلکه در عرصه اختلاف فکرى، ضعف تفکر آنها، به خصوص، تفکر وهابیت را آشکار نموده است. از جمله در بحث شفاعت ذیل آیه ۴۸ سوره بقره (ج ۱ ص ۲۲۳-۲۴۶)، مطالبى فراوان در پاسخ شبهه وهابیان بر این مفهوم، ارائه داده‌اند. و نیز در مباحث ولائى، عقاید شیعى خود را مستدل و بدور از تعصب ناروا، بیان مى‌دارد، از جمله در بحث ولایت ذیل آیه ۵۵ سوره مائده (ج ۴ ص ۴۲۱).

شیوه بحث مفسر در آیات فقهى، تفاوت اساسى با بقیه موارد تفسیر آیات، نداشته و مطالب مفصل را به کتب فقهى ارجاع داده است، امّا در فلسفه احکام مانند، فلسفه وصیت (ج ۱ ص ۶۱۸)، فلسفه قصاص (ج ۱ ص ۶۰۷)، فلسفه تحریم گوشتهاى حرام (ج ۱ ص ۵۸۴)، فلسفه روزه و... سعى نموده که حق مطلب را ادا نماید.

در آیاتى که قصص قرآن به خصوص انبیاء را مطرح مى‌نماید، سعى دارد ضمن پرهیز از اسرائیلیات، با روایات، برخى جزئیات را روشن کرده، با مقایسه قصص قرآن با تورات، وهن و ضعف قصه‌هاى منتسب به تورات را مشخص کند، (مانند ج ۱ ص ۱۸۹ مقایسه معارف قرآن با تورات).

این تفسیر حاوى پاورقى مى‌باشد که از طرف مفسر اضافه شده است، در پاورقى‌ها به طور معمول مطالب متفاوت به چشم مى‌خورد از قبیل: الف) آدرس مطالب متن و منابع آن. ب) ارجاع توضیح بیشتر به مجلدات دیگر تفسیر نمونه. ج) اشاره به برخى اقوال دیگر. د) توضیح بیشتر لغوى یا تفسیرى یا علمى، یا نقل مطلب از کتب مقدس.

ویژگی‌هاى تفسیر

مفسر محترم در مقدمه جلد ۱، عنوانى به این نام مطرح کرده، مى‌نویسد:

۱- از آنجا که قرآن کتاب زندگى و حیات است، در تفسیر آیات به جاى پرداختن به مسائل ادبى و عرفانى و مانند آن، توجه خاصى به مسائل سازنده زندگى مادى و معنوى و بویژه مسائل اجتماعى شده و به اندازه کافى روى مسائلى که تماس نزدیک با حیات فرد و اجتماع دارد تکیه گردیده است.

۲- به تناسب عناوینى که در آیات مطرح مى‌شود، ذیل هر آیه، بحث فشرده و مستقلى درباره موضوعاتى مانند، ربا، بردگى، حقوق زن، فلسفه حج، اسرار تحریم قمار، شراب، گوشت خوک و ارکان و اهداف جهاد اسلامى و مانند آن آمده است، تا خوانندگان در یک مطالعه اجمالى از مراجعه به کتابهاى دیگر بى‌نیاز گردند.

۳- کوشش شده، ترجمه آیات، روان، سلیس و گویا و دقیق و در نوع خود جالب و رسا بوده باشد.

۴- به جاى پرداختن به بحثهاى کم‌حاصل، توجه مخصوص به ریشه لغات و شأن نزول آیات که هر دو در فهم دقیق معانى قرآن مؤثر هستند، شده است.

۵- اشکالات و ایرادات و سؤالات مختلفى که گاهى در پیرامون اصول و فروع اسلام، مطرح مى‌گردد، به تناسب هر آیه، طرح شده و پاسخ فشرده آن ذکر گردیده است. مانند شبهه آکل و مأکول، معراج، تعدد زوجات، علت تفاوت ارث زن و مرد، تفاوت دیه زن و مرد، حروف مقطعه قرآن، نسخ احکام، جنگها و غزوات اسلامى، آزمایشهاى گوناگون الهى و دهها مسئله دیگر، بطوریکه هنگام مطالعه آیات، علامت استفهامى در ذهن خواننده عزیز باقى نماند.

۶- از اصطلاحات پیچیده علمى که نتیجه آن اختصاص کتاب به قشر خاصى است، در متن کتاب دورى و به هنگام ضرورت در پاورقى آمده، تا براى اندیشمندان و صاحب نظران نیز مفید باشد.

منابع تفسیر

این تفسیر با استفاده از تفاسیر معروف شیعه و اهل سنت به خصوص تفاسیر: مجمع البیان، التبیان، المیزان، الصافى، نور الثقلین، البرهان و روح الجنان و از تفاسیر عامه: روح المعانى، المنار، فى ظلال القرآن، قرطبى، اسباب النزول واحدى، مراغى، در المنثور، بیضاوى، و مفاتیح الغیب فخر رازى، تنظیم و نگارش یافته و این بهره‌گیرى در نوع خود کم سابقه بوده است.

علاوه بر این تفاسیر که ابتداى هر جلد به آن اشاره شده است، از منابع تفسیرى و غیر تفسیرى دیگرى نیز بهره برده شده است، از قبیل: تفسیر پرتوى از قرآن، بحار الانوار، سفینة البحار، الغدیر، المراجعات، کنز العرفان، نهج البلاغه و برخى شروح آن، وسایل الشیعه، خصال صدوق، اختصاص مفید، امالى مفید، محاسن برقى، کافى، مناقب ابن شهرآشوب، مصباح المنیر فیومى، مفردات راغب، بلوغ الارب، سیره ابن هشام، کامل ابن اثیر، صحیح بخارى، سنن بیهقى، کشف الارتیاب، الهدایة السنیة و کتب دیگر.

شیوه کار گروهى در این تفسیر

آیت الله مکارم شیرازى در مقدمه خود بر جلد اول متعرض این نکته مى‌شود که، اشتغالات روز افزون مختلف، فرصت کار مستقل بر دریاى پر عمق قرآن به او نمى‌داد، از طرفى ضرورت کار هر روز نمایان‌تر مى‌شد، تا اینکه براى برون رفت از این بن‌بست، به فکر کار گروهى افتاد، براى این منظور جمعى از جوانان فاضل، با اخلاص، پژوهشگر و آگاه را رفیق راه کرد و با کوششهاى شبانه روزى آمیخته با خلوص در مدت کوتاهى این نهال به ثمر نشست.

ایشان در تشریح این کار گروهى مى‌نویسد: «نخست آیات قرآن در بخشهاى مختلف میان برادران محترم تقسیم مى‌شد و با راهنمائیهاى لازم قبلى، تفاسیر مختلفى که منابع اصلى تفسیر بود و بقلم محققان بزرگ این فن اعم از شیعه و سنى نگاشته شده بود، مورد بررسى قرار مى‌گرفت، سپس یافته‌ها را که بر نیازها و تقاضاهاى روز تطبیق داشت، جمع آورى نموده، در جلسات عمومى این هیئت که همه روز تشکیل میشد، مطرح مى ‌کردند و در همان جلسه، دریافت‌هاى تازه را از قرآن که مى‌بایست بر آنها افزوده مى‌شد، مى‌افزودیم، و پس از بحث و گفتگو و مشاوره پیرامون مباحث مختلف و مراجعه به منابع گوناگون، اینجانب مطالب را املا کرده و دوستان تندنویس یادداشت مى‌کردند، و سپس به کنترل مجدد مى‌پرداختیم و آنچه را که نوشته شده با صبر و حوصله، بررسى و اصلاح و آماده چاپ مى‌کردیم، و بعد از چاپ و قبل از نشر نیز مجددا کنترل و بررسى و اصلاح مى‌شد.» و براى ایجاد هماهنگى در سبک تفسیر و قلم آن آخرین بازنویسى توسط مفسر محترم انجام مى‌گرفت.

فهرست موضوعى تفسیر نمونه‌

مفسر محترم در پیشگفتار فهرست موضوعى تفسیر نمونه مى‌نویسد: «سرانجام بعد از پانزده سال تلاش مستمر کار تفسیر نمونه در ۲۷ جلد پایان گرفت، در این هنگام احساس احتیاج مبرم به یک «فهرست موضوعى جامع» مى‌شد و جمعى از طلاب فاضل حوزه علمیه قم پیشنهاد این کار را دادند، و از آنجا که آقایان احمد على بابایى و رضا محمدى که از طلاب محترم و باذوق و پرتلاش حوزه علمیه قم هستند، نسبت به این کار اهتمام بیشترى داشتند، قرعه فال به نام آنها زده شد. آنها با دو سال سعى و کوشش مستمر و استفاده از پانزده هزار فیش، اثرى را به وجود آوردند که در نوع خود ممتاز است، مى‌توان گفت فهرستى را که از ۲۷ جلد تفسیر نمونه تهیه کرده‌اند، انشاء الله کلیدى براى راه یافتن به تفسیر نمونه است.»

در دنباله مطلب طرز استفاده از این فهرست که بر اساس حروف الفبا تدوین شده است، توضیح داده شده و با مثال امر را بر طالب آن سهل نموده‌اند.

پس از ارائه فهرست الفبایى که در ۲۴ صفحه انجام گرفته است، سرفصل‌هاى فهرست موضوعى مطرح و عناوین ریز آنها تحت هر موضوع با آدرس جلد و صفحه، در ۵۳۰ صفحه ثبت گردیده و به علاقمندان عرضه شده است. سر فصل‌هاى فهرست موضوعى بدین شرح است:

۱- شناخت و جهان بینى‌

۲- جهان بینى اسلامى شامل بخش‌هاى: - خدا شناسى و توحید در قرآن‌ - عدل الهى‌ - نبوت‌ - امامت و ولایت‌ - معاد

۳- انسان در قرآن و هدف آفرینش‌

۴- آشنایى با منابع اسلام (قرآن و حدیث)

۵- رفتار یک مسلمان و چگونگى جامعه اسلامى شامل: - قواعد اصولى و فقهى در قرآن‌ - وظایف و احکام‌ - اخلاق و تعلیم و تربیت اسلامى‌ - روابط و حقوق اجتماعى‌ - مسائل اقتصادى‌ - حکومت و نظام سیاسى‌

۶- تاریخ تمدن‌

۷- بررسى ادیان و مکاتب‌

۸- علوم اجتماعى‌

۹- علوم تجربى و طبیعى‌

۱۰- ادبیات و هنر

وضعیت نشر

«تفسیر نمونه» در ۲۷ جلد وزیرى به همراه یک جلد فهرست موضوعى به زبان فارسى، توسط دار الکتب الاسلامیه تهران، چاپ و نشر گردیده است، مجلدات اولیه آن در سال ۱۴۰۰ ق و مجلدات اخیر آن در سالهاى ۱۴۱۴ ق به پایان رسیده است.

این تفسیر تاکنون چندین چاپ با تیراژهاى متفاوت (حدود ۵۰۰۰ در هر چاپ) داشته و در نسخه مورد بحث برخى مجلدات تا سى و دو چاپ بر آن گذشته است. فهرست اجمالى تمام مجلدات از نظر سور قرآن در آخر جلد ۲۷ درج گردیده است.

تفسیر نمونه تاکنون به چند زبان زنده دنیا ترجمه شده، ترجمه عربى آن به نام «الأمثل فى تفسیر کتاب الله المنزل» عرضه شده است. ترجمه انگلیسى آن نیز در دست تهیه مى‌باشد.

همچنین برگزیده‌اى از تفسیر نمونه توسط آقاى احمدعلى بابایى در ۵ جلد به بازار عرضه شده که اکنون چاپ سیزدهم خود را نیز سپرى کرده است.

منابع

• محمدرضا ضمیری، کتابشناسی تفصیلی مذاهب اسلامی.
• نرم افزار جامع التفاسیر نور، بخش کتابشناسی، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.